فریبا سامانی/ به گزارش دیار عالمان [1] ، در دل دشت‌های تاریخی گلپایگان، سازه‌هایی گِلی و استوانه‌ای شکل خودنمایی می‌کنند که در نگاه اول شاید بی‌جان به نظر برسند، اما زمانی مهم‌ترین نقش را در تأمین کود طبیعی برای زمین‌های کشاورزی این منطقه ایفا می‌کرده‌اند. این سازه‌ها که به «کبوترخانه» یا «برج کبوتر» معروف‌اند، بخشی فراموش‌شده از میراث هوشمندانه کشاورزی سنتی ایران هستند.
گلپایگان، یکی از پیشگامان در ساخت کبوترخانه‌ها
کارشناسان میراث فرهنگی می‌گویند گلپایگان در کنار اصفهان، یکی از مراکز اصلی ساخت کبوترخانه در ایران بوده است. این برج‌های زیبا که با خشت خام ساخته می‌شدند، خانه امن هزاران کبوتر بودند؛ پرندگانی که نه برای زینت، بلکه برای تولید یکی از غنی‌ترین انواع کود طبیعی پرورش داده می‌شدند.
معماری شگفت‌انگیز با کارکردی کشاورزانه
کبوترخانه‌ها معمولاً به شکل استوانه‌ای بلند طراحی می‌شدند تا از گزند حیوانات و عوامل طبیعی در امان باشند. دیوارها با سوراخ‌های هندسی منظم برای لانه‌سازی کبوترها پوشیده شده بود. در داخل برج، راهروها، سکوها و محل‌های خاص برای جمع‌آوری فضولات طراحی شده بود. این فضولات که سرشار از نیتروژن و فسفر بودند، برای بارور کردن زمین‌های زراعی استفاده می‌شدند، به‌ویژه در کاشت خربزه، طالبی و یونجه که در دشت‌های گلپایگان رواج داشته است.
رو به فراموشی، اما با ظرفیت احیاء
در حال حاضر، بسیاری از کبوترخانه‌های گلپایگان متروکه یا تخریب شده‌اند. برخی تنها به‌صورت بقایای خشتی باقی مانده‌اند، در حالی که معدودی توسط اهالی یا سازمان میراث فرهنگی مرمت شده‌اند. فعالان میراث فرهنگی معتقدند احیای این بناها، نه فقط برای جذب گردشگر، بلکه برای احیای فرهنگ کشاورزی پایدار و بومی بسیار ارزشمند است.
پیشنهادات برای حفظ این میراث ارزشمند
تبدیل کبوترخانه‌های باقی‌مانده به موزه، اقامتگاه بوم‌گردی یا مرکز آموزش کشاورزی سنتی، از جمله پیشنهاداتی است که توسط کارشناسان مطرح شده است. همچنین ایجاد تورهای گردشگری روستایی می‌تواند موجب آشنایی نسل جوان با این سازه‌های خلاقانه و محیط‌زیست‌دوست شود.